Ազգի թշնամի են այն կարճամիտ ազգասերները, որ առաքելական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում
Հայությունը սեղմռտել ու մտցնել մի նեղ տուփի մեջ` վրան գրված առաքելական, իսկ ով չտեղավորվեց մեջը, դուրս շպրտել անունը դնելով քայքայիչ:
Հայությանը տուփի մեջ տեղավորելու աշխատանքները աշխուժացան մանավանդ ձախողված վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի ժամանակաշրջանում, երբ տնտեսության փլուզումը աներևույթ դարձնելու համար նա առաքելական կրոնականության պրոպագանդային զարկ տվեց: Աջուձախ հայտնվել են ինչ-որ դեմքեր` բլոգեր ու «քայքայիչ» հկ-ներ, որոնք կյանքում կարող են աչքի ընկնել միայն այլադավան հայրենակիցների դեմ հերյուրանքներ տարածելով: Նրանք եթերը գրկած տերտերների հետ միասին վախացնում են, որ հանկարծ մարդ այլ ձև չմտածի ու ստիպում, որ բոլոր հայերը ականջները կախ սև շրջազգեստով մորուքավորների «պատգամները» կատարեն:
Եվ 19-րդ դարում սկսված վեճը, որ ազգը կրոնով չի որոշվում, մանավանդ 21-րդ դարում, երբ արևմուտքում եեկեղեցիներ են փակվում, պիտի վաղուց ավարտված լիներ, բայց անհեթեթորեն էլի արդիական է դառնում:
Որ հայությունը միայն մի եկեղեցու մեջ խցկելը ազգը աղանդի է վերածում, ես չեմ ասում, հայոց նոր պատմության հայրերից մեկն է ասում` Րաֆֆին:
Ամբողջությամբ ներկայացնում եմ Րաֆֆու 1880 թվին «Մշակում» հրապարակած «Մինչև ե՞րբ» գրությունը, որ պատասխանն է այն ժամանակվա քայաքայիչներին ու հայության մի եկեղեցու սահմանների մեջ խցկողներին, որոնց նա անվանում է «պիղծ, վնասակար».
ՄԻՆՉԵՎ Ե՞ՐԲ
Ժամանակը և ժամանակի պահանջները հարուցում են ժողովրդի գործիչների մեջ նոր մտածություններ, նոր գաղափարներ, որոնք առաջ են գալիս իրերի անհրաժեշտությունից և, ավելի ճիշտ ասած, ներկայի ծնունդ են: Նոր մտածությունները, նոր գաղափարները կարող են խորթ, օտարոտի և մինչև անգամ վնասակար երևնալ այն անձանց, որոնք ժամանակի պահանջներին չեն հետևում, որոնք անշարժ մնում են հին նախապաշարմունքների վրա:
Ազգայնականության գաղափարը վաղուց անծանոթ էր մեզ` հայերիս, դեռ ներկա դարուս երկրորդ կիսաբաժնի մեջ նա սկսեց արծարծվիլ մեր մտածողներու գլխում, բայց այնքան աղոտ և այնքան խառնափնթոր կերպով, որ մի որոշ կերպարանք ստանալ չկարողացավ: Ամենաջերմ և ամենակեղծ ազգասերները շփոթում էին ազգը կրոնի հետ և կրոնը`եկեղեցու հետ: Եվ եկեղեցուց բաժանված անդամների վրա նայում էին որպես հեթանոսների վրա և նրանց այլևս հայ չէին համարում: Հայեր համարվում էին նրանք միայն, որ պատկանում էին լուսավորչական եկեղեցուն: Եվ այսպես ազգությունը և եկեղեցին կազմում էին մի անբաժանելի միություն, որի անջատումը, նրանց կարծիքով, կարող էր պատճառել երկուսի էլ մահացությունը:
Բայց այդ դրությունը երկար չէր կարող պահպանվել. Նա ոչ միայն անբնական էր, այլ հակառակում էր ազգերի առաջադիմության օրենքներին: Անկարելի էր, որ հայ ազգը պատկաներ միայն մեկ եկեղեցուն: Երկրագնդի վրա թե քաղաքակիրթ և թե վայրենի ազգերի մեջ չկա և երբեք չի եղել մի ազգություն, որ մեկ եկեղեցու պատկաներ: Օտար բազմաթիվ օրինակների վրա ցույց տալու հարկ չկա, այսքանը միայն կասենք, որ հայ ազգը իր հեթանոսական դարերում ուներ զանազան կրոնական աղանդներ, բուն հայկական, զրադաշտական, ասորական, հունական, հրեական և մինչև անգամ չինական,և այդ բոլոր աղանդների խառնափնթորության մեջ ազգությունը դարձյալ չէր կորցնում իր ամբողջությունը, ավելի ուժ և զորություն ուներ:
Քրիստոնեությունը Հայաստանում մտնելուց հետո պետք է բնականաբար միևնույն երևույթները կրկնվեին: Մեր սուրբ Լուսավորիչ հոր հիմնած եկեղեցին չկարողացավ մնալ իր սկզբնական պարզության մեջ: Դեռ երկար ժամանակ հեթանոսական կրոնի հետքերը մնացին Հայաստանում: Այդ բավական չէ, նույնիսկ լուսավորչական եկեղեցին կաթոլիկ և հունական եկեղեցիների ազդեցության ներքո, սկսեց փոքր առ փոքր կերպարանափոխվել, եթե ոչ ներքին դավանաբանական հիմունքների կողմից, գոնե արտաքին ծիսապաշտությունների կողմից:
Մինչև վերջին դարերում հայտնվեցան կազմակերպված կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան եկեղեցիներ:
Ի՞նչ պետք էր անել այդ վերջինների հետ: Երկուսից մեկը, կամ պետք էր պարզ ասել(որպես շատերը ասում են), թե մենք հայոց ազգությունը հիմնված ենք համարում միմիայն լուսավորչական եկեղեցու վրա, որովհետև դուք բաժանվեցաք այդ եկեղեցուց և մտաք կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան եկեղեցիների գիրկը, ուրեմն դուք այլևս մեզանից չեք(այսինքն` հայ չեք), ըստ որում, մենք լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայություն չենք ճանաչում: Եվ կամ պետք էր ասել, թեև դուք ընդունեցիք այս և այն եկեղեցիները, բայց մենք ձեր կրոնական համոզմունքներին չենք դիպչում, դուք դարձյալ մեր անբաժան եղբայրներն եք և մեր ազգի սիրելի անդամները:
«Մշակը» իր հրատարակության հենց առաջին տարիներից մեր այլադավան եղբայրների նկատմամբ ընդունեց վերջին եղանակը: Այդ իհարկե կվրդովեցներ շատերին, որոնք ավելի բարվոք էին համարում, որ հազարավորները և բյուրավորները մեր ազգից կորչեին, քան թե լուսավորչական եկեղեցու մի աղյուսը իր տեղից խախտվեր:
Բայց հարցը շատ պարզ էր, թեև ոմանք չհասկանալով, և ոմանք չարամտությամբ աշխատում էին և աշխատում են այլապես բացատրել: Քարոզել այն միտքը, թե մեր կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան և մինչև անգամ մահմեդական եղբայրները մեզ նման հայեր են, մեր մսից և արյունիցն են և մեր ազգության են պատկանում, այդ չէ նշանակում ի վնաս լուսավորչական եկեղեցու գործել: Լուսավորչական եկեղեցին մեզ համար նույնքան սուրբ է, որքան սուրբ են մյուս եկեղեցիները իրանց պատկանող անդամների համար: Մենք չենք կարող և մինչև անգամ իրավունք չունենք ասելու նրանց, թե փոխեցեք ձեր կրոնը, կրկին մտեք մեր եկեղեցին, այն ժամանակ միայն մենք եղբայրական ձեռք կմեկնենք ձեզ և կհամբուրվենք ձեզ հետ: Դրանով մենք իրավունք կտանք նրանց նույնը պահանջել մեզնից: Եվ այսպես ազգային միությունը երբեք չի կայանա:
Ո՞վ է հերքում այն փաստը, թե լուսավորչական եկեղեցին պատմական կապ ունի մեր ազգայնության հետ: Ո՞վ է հերքում, որ այդ եկեղեցին շատ դեպքերում ազատել է մեր ազգությունը կորստից և շատ դեպքերում ևս վնասել է նրան: Այսուամենայնիվ, մենք կպաշտենք այդ եկեղեցին, և եթե նա դարերի ընթացքում ստացել է այս և այն խորթ ներմուծությունը, կաշխատենք ինքներս ուղղել, առանց թույլ տալու մի օտարի միջամտությունը: Մենք մեր տունը մեր ձեռքով կնորոգենք, եթե հարկավոր կհամարվի: Բայց միևնույն ժամանակ կպահպանենք կատարյալ ներողամտություն դեպի մեր այլադավան ազգայինները, և առանց վիրավորելու նրանց կրոնական զգացմունքը, կաշխատենք հասկացնել նրանց, մենք միևնույն ազգի զավակներն ենք, որ մեր ընդհանուր շահերը պահանջում են ազգային սերտ միություն, և ամեն ինչ, որ հակառակ է այդ միությանը, պիղծ, վնասակար և աններելի է:
«Մշակը», խոսելով կրոնի մասին, միշտ ազգաային կետից է նայել նրա վրա: «Մշակը» կրոնափոխություն չէ քարոզում. Ով որ այսպես է մտածում, նա կամ կույր է, կամ` խարդախությամբ լի չարամիտ: Եվ եթե «Մշակը» իր էջերը բաց է արել Ամիրխանյանցի, Կիրակոսյանցի և Մարկոսյանցի առջև, այդ չէ նշանակում, թե նա դառնում է գործիք զանազան «որսորդների» ձեռքում, որպես պնդում են ոմանք(ծն. Աբրահամ Ամիրխանյանցը բողոքական քարոզիչ էր, որ թղթակցում էր «Մշակին»): Մի լրագիր, որ իրան նպատակ է դրել հաշտարար լինել ազգի անջատված, թշնամացած և խորթացած անդամների մեջ, նրա պարտքն է լսել և հրատարակել յուրաքանչյուրի խոսքը: «Մշակի» մեջ կարող են գրել որպես լուսավորչական, այնպես էլ կաթոլիկ, բողոքական, մահմեդական և հունադավան հայերը, նա ազգային օրգան է և ոչ`եկեղեցական:
Մենք Ամիրխանյանցներին և դրանց նմաններին ազգի թշնամի չենք համարում, մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն զզվելի հայերին, որ հայերեն չեն խոսում, որ հայերեն չեն կարդում, որ Հայաստանի վրա չեն մտածում և, միայն տարին մի քանի անգամ հայոց եկեղեցին մտնելով, հայ քահանայի ձեռքից հաղորդություն են ընդունում և դրանով իրանց բոլոր պարտքը կատարած են համարում: Մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն կարճամիտ ազգասերներին, որ լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում: Ի՞նչ կլիներ այդ վերջինների կարծիքով, եթե հայերի մեծ մասը ժամանակին բողոքական կդառնային, կամ մի ուրիշ կրոն կընդունեին, իսկ ազգի փոքրամասնությունը միայն կմնար հավատարիմ լուսավորչական եկեղեցուն, ուրեմն այդ փոքրամասնությո՞ւնը միայն պիտի կազմեր մեր ազգությունը:
Մեզ ասում են, թե հայը լեզու չունի, թե հայը հայրենիք չունի, թե նրա լեզուն, հայրենիքը և ազգային բոլոր առանձնությունները բովանդակվում են միմիայն եկեղեցու մեջ, խլեցիր նրանից եկեղեցին, փոխեցիր նրա կրոնը, ազգությունը այն ժամանակ կքայքայվի: Մի այսպիսի կարծիք կարող են ունենալ հայ ազգի մասին տգետները միայն, որոնք խիստ նեղ և սահմանափակ հայացքով են նայում ազգային խնդրի վրա:
Եթե իսկապես հայը զրկված է իր ազգային լեզվից, զրկված է իր հայրենիքից, կորցրել է իր ցեղական առանձնահատկությունները և պահպանվում է միմիայն եկեղեցու գրկում, այն ժամանակ նրան ազգ պետք չի համարել, այլ պետք է համարել մի կրոնական աղանդ, որ մեռած է նույնիսկ եկեղեցու մեջ, որի մեջ ապաստան է գտել: Մի այսպիսի ազգի համար չարժե աշխատել, չարժե մտածել անգամ, որովհետև նա կքայքայվի, կլուծվի և կանհետանա զանազան ազգությունների մեջ, երբ իր պաշտպանության համար ուրիշ հիմք չունի, բացի կրոնը:
Բայց մեր հավատը մեծ է հայ ազգության վրա, մենք հավատում ենք, որ նա ունի հարուստ կլասիկական և կենդանի, նոր գրականական լեզու. Մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր պատմական հայրենիքը և տակավին բնակվում է իր հայրերի հողի վրա. Մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր որոշ ցեղական հատկությունները, որ դարերի ընթացքում չեն փոխվել, և վերջապես, մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր հատուկ ազգային եկեղեցին: Լեզու, հայրենիք, եկեղեցի, ցեղական առանձնահատկություններ, ահա այն գլխավոր հիմունքները, որոնցով հավատացած ենք կպահպանվի մեր ազգությունը: Հարկավոր են և ուրիշ մի քանի պայմաններ, այդ, իհարկե, մեզանից ամեն մեկը հասկանում է, դրանց մասին ոչ կարող ենք և ոչ պետք ենք համարում խոսել:
«Մշակը» «Տարրական մտքեր» վերնագրով առաջնորդող հոդվածների մեջ արդեն բացատրեց այն հարցերը, թե մի ազգի պահպանության համար ինչ դեր են խաղում կրոնը, լեզուն և հայրենիքը, և թե դրանցից յուրաքանչյուրը որքան և ինչ չափով են նպաստում ազգի գոյության պահպանվելուն, երբ զանազան հանգամանքների պատճառով մինը կամ մյուսը փոփոխության են ենթարկվում: Մենք այսքանը բավական համարելով հարկավոր ենք տեսնում կրկին վերադառնալ այն հարցին, թե ի՞նչ շահ ունենք անդադար կրկնելով միևնույն հին երգը, թե լուսավորչական եկեղեցին մեր ազգի միակ հիմքն է, թե այդ եկեղեցուց դուրս ոչ փրկություն կա և ոչ` հայություն, թե բողոքական, կաթոլիկ, հունադավան և մահմեդական հայերը, եթե կամենում են մեզ հետ միանալ, պետք է կրկին վերադառնան դեպի իրենց մայրենի եկեղեցին, և այլ այսպիսի ցնդաբանություններ:
Այսպես կարող են մտածել այն մարդիկ միայն, որոնք չգիտեն մեր ազգի այժմյան վիճակը և տեղյակ չեն նրա ժամանակակից պահանջներին: Եվ ցավալին այն է, որ այսպես երկար ժամանակ մտածում էին մեր ազգի առաջնորդները: Պետք էր մի զորեղ դեպք, մի պատմական շոշափելի անհրաժեշտություն, որ դուրս բերեր մեր ժողովրդի առաջնորդներին հիշյալ մոլորություններից, ցույց տալ, թե որքան անհիմն են նրանք: Բարեբախտաբար այդ դեպքը տեղի ունեցավ: Քրիստոնյաների ազատության անունով ծագեց ռուս-թուրքական պատերազմը, և հայերը կարմիր արյան փոխարեն սև մելանը գործածելով , ստացան Սան-Ստեֆանոյի 16 և Բեռլինի ավագաժողովի 61-րդ հոդվածները: Վերջին հոդվածի տրամաբանության համեմատ, Թուրքիան պարտավորվում էր վերանորոգություններ մտցնել իր պետության «հայերով» բնակեցրած գավառների մեջ: Այստեղից ինքնըստինքյան ծագեց մի հարց. Ովքե՞ր են հայերը:
Մեր հին ազգասերների կարծիքով, հայերը միայն լուսավորչական էին, և Թուրքիան բարվոք համարեց այսպես ընդունել, հաշվեց լուսավորչականների թիվը, այն ևս փոքրացնելով և պատասխանեց Եվրոպային, թե իմ պետության մեջ հայերը այնքան չնչին փոքրամասնություն են կազմում, որ չարժե նրանց համար առանձին վերանորոգություններ անել: Պատասխանը, կրոնական կետից, մասամբ ճիշտ էր, և մեզանից ոչ ոք իրավունք չունի մեղադրել Թուրքիային, երբ նա օգուտ է քաղում իր տգիտությունից, երբ նա կրկնում է միևնույնը, ինչ որ մենք ենք ասում, թե բացի լուսավորչականներից ուրիշ հայ չկա:
«Մշակը» նախատեսում էր այդ բոլորը, նա գիտեր, թե ինչպիսի կորստաբեր հետևանքներ կարող է ունենալ Հայաստանի վերանորոգության մասին, երբ մենք կշարունակենք անդադար կրկնել, թե լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայութոյւն չկա: Եվ այդ իսկ պատճառով «Մշակը» բարձրացրեց կրոնի և ազգության խնդիրը:
Բեռլինի ավագաժողովի 61-րդ հոդվածը տվեց հայերին երկու արտոնություն` առաջին, որ Հայաստանում պետք է վերանորոգություններ մտցվեին, երկրոդ, որ հայերը կրոնական համայնքից Եվրոպայի առաջ ճանաչվեցան որպես ազգ:
Ի՞նչ է նշանակում` կրոնական համայնքից ճանաչվեցան որպես ազգ: Այդ նշանակում է`մի ցեղական ամբողջություն, որի մեջ կան և կարող են լինել զանազան կրոններ և եկեղեցիներ:
Այդ կոչմանը արժանի լինելու համար պետք էր ցույց տալ, որ դա իսկապես այդպես է, որ մենք ազգ ենք, և այդ ազգի մեջ կան զանազան եկեղեցիներ` լուսավորչական, բողոքական, կաթոլիկ, հունադավան և ,մահմեդական: Եվ այդ կազմակերպությունից ինքնըստինքյան պետք է առաջ գար կրոնական ներողամտությունը և համոզմունքի ազատությունը, որպեսզի ազգային միության գործը կատարյալ լինի:
«Մշակը» որ շատ առաջ քարոզում էր այդ ցանկալի միությունը, Բեռլինի դաշնագրից հետո ավելի եռանդոտ սկսեց արծարծել նրան, որովհետև այդ միության մեջ էր տեսնում ազգի փրկությունը և Հայաստանի բախտը ու ապագան: Բայց գտնվեցին մարդիկ, որ սկսեցին հակառակը քարոզել կամ մեր բռնած ընթացքը ծուռ ու սխալ կերպով բացատրել: Մենք այսպիսիների հետ գործ չունենք, մեր գործը մեր ազգի բարեկամների հետ է: Մենք անդադար պիտի մտրակենք այն չարագործներին, թե կաթոլիկ լինեին, թե լուսավորչական, թե բողոքական և թե մահմեդական, որոնք կրոնի պատճառով մեր ազգի միության գործի մեջ երկպառակություն են ձգում: Եվ մենք սիրով կհամբուրենք մեր այն եղբայրներին, առանց դիպչելու նրանց կրոնին, որոնք միայն հայության և Հայաստանի անունով կգործեն և հայ ազգի շահերը կպաշտպանեն:
Մենք մեկ ազգի որդիներ ենք, մենք միևնույն ընտանիքի զավակներն ենք: Կրոնը որ մի ժամանակ բաժանել էր մեզ, այժմ ազգի և հայրենիքի սերը պետք է միացնե: Կաթոլիկությունը, բողոքականությունը և մինչև անգամ մահմեդականությունը չեն զրկում հային հայ լինելուց, և ոչ էլ լուսավորչականությունը մեզ իրավունք է տալիս հայ կոչվել: Մենք հայ էինք երբ հեթանոս էինք, և հայ կմնանք, երբ հազար անգամ կփոխենք մեր կրոնը: Մեր ազգությունը չի կորչի, երբ պահպանված կլինեն այդ բոլոր պայմանները, ինչ որ պետք են, ինչ որ անհրաժեշտ են մի ազգի գոյության համար:
Րաֆֆի, «Երկերի ժողովածու», հատոր 11, Երևան 1991թ.
Մի դիտարկում: 19-րդ դարում, երբ չկար հայոց պետականություն, Րաֆֆին ընդգծում է լուսավորչական եկեղեցու ազգապահպան դերը: Սակայն նրա գրության տրամաբանությունը, «ժամանակի պահանջներով» առաջնորդվելու նրա մղումը հուշում են, որ այսօր, Րաֆֆին այդ դերը կվերապահեր Հայաստանի հանրապետությանը, և ոչ եկեղեցուն: Հենց պետությունը նկատի ունենալով է նա գրում, որ ազգության պահպանության համար. «հարկավոր են և ուրիշ մի քանի պայմաններ, այդ, իհարկե, մեզանից ամեն մեկը հասկանում է, դրանց մասին ոչ կարող ենք և ոչ պետք ենք համարում խոսել»:
Հայությանը տուփի մեջ տեղավորելու աշխատանքները աշխուժացան մանավանդ ձախողված վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի ժամանակաշրջանում, երբ տնտեսության փլուզումը աներևույթ դարձնելու համար նա առաքելական կրոնականության պրոպագանդային զարկ տվեց: Աջուձախ հայտնվել են ինչ-որ դեմքեր` բլոգեր ու «քայքայիչ» հկ-ներ, որոնք կյանքում կարող են աչքի ընկնել միայն այլադավան հայրենակիցների դեմ հերյուրանքներ տարածելով: Նրանք եթերը գրկած տերտերների հետ միասին վախացնում են, որ հանկարծ մարդ այլ ձև չմտածի ու ստիպում, որ բոլոր հայերը ականջները կախ սև շրջազգեստով մորուքավորների «պատգամները» կատարեն:
Եվ 19-րդ դարում սկսված վեճը, որ ազգը կրոնով չի որոշվում, մանավանդ 21-րդ դարում, երբ արևմուտքում եեկեղեցիներ են փակվում, պիտի վաղուց ավարտված լիներ, բայց անհեթեթորեն էլի արդիական է դառնում:
Որ հայությունը միայն մի եկեղեցու մեջ խցկելը ազգը աղանդի է վերածում, ես չեմ ասում, հայոց նոր պատմության հայրերից մեկն է ասում` Րաֆֆին:
Ամբողջությամբ ներկայացնում եմ Րաֆֆու 1880 թվին «Մշակում» հրապարակած «Մինչև ե՞րբ» գրությունը, որ պատասխանն է այն ժամանակվա քայաքայիչներին ու հայության մի եկեղեցու սահմանների մեջ խցկողներին, որոնց նա անվանում է «պիղծ, վնասակար».
ՄԻՆՉԵՎ Ե՞ՐԲ
Ժամանակը և ժամանակի պահանջները հարուցում են ժողովրդի գործիչների մեջ նոր մտածություններ, նոր գաղափարներ, որոնք առաջ են գալիս իրերի անհրաժեշտությունից և, ավելի ճիշտ ասած, ներկայի ծնունդ են: Նոր մտածությունները, նոր գաղափարները կարող են խորթ, օտարոտի և մինչև անգամ վնասակար երևնալ այն անձանց, որոնք ժամանակի պահանջներին չեն հետևում, որոնք անշարժ մնում են հին նախապաշարմունքների վրա:
Ազգայնականության գաղափարը վաղուց անծանոթ էր մեզ` հայերիս, դեռ ներկա դարուս երկրորդ կիսաբաժնի մեջ նա սկսեց արծարծվիլ մեր մտածողներու գլխում, բայց այնքան աղոտ և այնքան խառնափնթոր կերպով, որ մի որոշ կերպարանք ստանալ չկարողացավ: Ամենաջերմ և ամենակեղծ ազգասերները շփոթում էին ազգը կրոնի հետ և կրոնը`եկեղեցու հետ: Եվ եկեղեցուց բաժանված անդամների վրա նայում էին որպես հեթանոսների վրա և նրանց այլևս հայ չէին համարում: Հայեր համարվում էին նրանք միայն, որ պատկանում էին լուսավորչական եկեղեցուն: Եվ այսպես ազգությունը և եկեղեցին կազմում էին մի անբաժանելի միություն, որի անջատումը, նրանց կարծիքով, կարող էր պատճառել երկուսի էլ մահացությունը:
Բայց այդ դրությունը երկար չէր կարող պահպանվել. Նա ոչ միայն անբնական էր, այլ հակառակում էր ազգերի առաջադիմության օրենքներին: Անկարելի էր, որ հայ ազգը պատկաներ միայն մեկ եկեղեցուն: Երկրագնդի վրա թե քաղաքակիրթ և թե վայրենի ազգերի մեջ չկա և երբեք չի եղել մի ազգություն, որ մեկ եկեղեցու պատկաներ: Օտար բազմաթիվ օրինակների վրա ցույց տալու հարկ չկա, այսքանը միայն կասենք, որ հայ ազգը իր հեթանոսական դարերում ուներ զանազան կրոնական աղանդներ, բուն հայկական, զրադաշտական, ասորական, հունական, հրեական և մինչև անգամ չինական,և այդ բոլոր աղանդների խառնափնթորության մեջ ազգությունը դարձյալ չէր կորցնում իր ամբողջությունը, ավելի ուժ և զորություն ուներ:
Քրիստոնեությունը Հայաստանում մտնելուց հետո պետք է բնականաբար միևնույն երևույթները կրկնվեին: Մեր սուրբ Լուսավորիչ հոր հիմնած եկեղեցին չկարողացավ մնալ իր սկզբնական պարզության մեջ: Դեռ երկար ժամանակ հեթանոսական կրոնի հետքերը մնացին Հայաստանում: Այդ բավական չէ, նույնիսկ լուսավորչական եկեղեցին կաթոլիկ և հունական եկեղեցիների ազդեցության ներքո, սկսեց փոքր առ փոքր կերպարանափոխվել, եթե ոչ ներքին դավանաբանական հիմունքների կողմից, գոնե արտաքին ծիսապաշտությունների կողմից:
Մինչև վերջին դարերում հայտնվեցան կազմակերպված կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան եկեղեցիներ:
Ի՞նչ պետք էր անել այդ վերջինների հետ: Երկուսից մեկը, կամ պետք էր պարզ ասել(որպես շատերը ասում են), թե մենք հայոց ազգությունը հիմնված ենք համարում միմիայն լուսավորչական եկեղեցու վրա, որովհետև դուք բաժանվեցաք այդ եկեղեցուց և մտաք կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան եկեղեցիների գիրկը, ուրեմն դուք այլևս մեզանից չեք(այսինքն` հայ չեք), ըստ որում, մենք լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայություն չենք ճանաչում: Եվ կամ պետք էր ասել, թեև դուք ընդունեցիք այս և այն եկեղեցիները, բայց մենք ձեր կրոնական համոզմունքներին չենք դիպչում, դուք դարձյալ մեր անբաժան եղբայրներն եք և մեր ազգի սիրելի անդամները:
«Մշակը» իր հրատարակության հենց առաջին տարիներից մեր այլադավան եղբայրների նկատմամբ ընդունեց վերջին եղանակը: Այդ իհարկե կվրդովեցներ շատերին, որոնք ավելի բարվոք էին համարում, որ հազարավորները և բյուրավորները մեր ազգից կորչեին, քան թե լուսավորչական եկեղեցու մի աղյուսը իր տեղից խախտվեր:
Բայց հարցը շատ պարզ էր, թեև ոմանք չհասկանալով, և ոմանք չարամտությամբ աշխատում էին և աշխատում են այլապես բացատրել: Քարոզել այն միտքը, թե մեր կաթոլիկ, բողոքական, հունադավան և մինչև անգամ մահմեդական եղբայրները մեզ նման հայեր են, մեր մսից և արյունիցն են և մեր ազգության են պատկանում, այդ չէ նշանակում ի վնաս լուսավորչական եկեղեցու գործել: Լուսավորչական եկեղեցին մեզ համար նույնքան սուրբ է, որքան սուրբ են մյուս եկեղեցիները իրանց պատկանող անդամների համար: Մենք չենք կարող և մինչև անգամ իրավունք չունենք ասելու նրանց, թե փոխեցեք ձեր կրոնը, կրկին մտեք մեր եկեղեցին, այն ժամանակ միայն մենք եղբայրական ձեռք կմեկնենք ձեզ և կհամբուրվենք ձեզ հետ: Դրանով մենք իրավունք կտանք նրանց նույնը պահանջել մեզնից: Եվ այսպես ազգային միությունը երբեք չի կայանա:
Ո՞վ է հերքում այն փաստը, թե լուսավորչական եկեղեցին պատմական կապ ունի մեր ազգայնության հետ: Ո՞վ է հերքում, որ այդ եկեղեցին շատ դեպքերում ազատել է մեր ազգությունը կորստից և շատ դեպքերում ևս վնասել է նրան: Այսուամենայնիվ, մենք կպաշտենք այդ եկեղեցին, և եթե նա դարերի ընթացքում ստացել է այս և այն խորթ ներմուծությունը, կաշխատենք ինքներս ուղղել, առանց թույլ տալու մի օտարի միջամտությունը: Մենք մեր տունը մեր ձեռքով կնորոգենք, եթե հարկավոր կհամարվի: Բայց միևնույն ժամանակ կպահպանենք կատարյալ ներողամտություն դեպի մեր այլադավան ազգայինները, և առանց վիրավորելու նրանց կրոնական զգացմունքը, կաշխատենք հասկացնել նրանց, մենք միևնույն ազգի զավակներն ենք, որ մեր ընդհանուր շահերը պահանջում են ազգային սերտ միություն, և ամեն ինչ, որ հակառակ է այդ միությանը, պիղծ, վնասակար և աններելի է:
«Մշակը», խոսելով կրոնի մասին, միշտ ազգաային կետից է նայել նրա վրա: «Մշակը» կրոնափոխություն չէ քարոզում. Ով որ այսպես է մտածում, նա կամ կույր է, կամ` խարդախությամբ լի չարամիտ: Եվ եթե «Մշակը» իր էջերը բաց է արել Ամիրխանյանցի, Կիրակոսյանցի և Մարկոսյանցի առջև, այդ չէ նշանակում, թե նա դառնում է գործիք զանազան «որսորդների» ձեռքում, որպես պնդում են ոմանք(ծն. Աբրահամ Ամիրխանյանցը բողոքական քարոզիչ էր, որ թղթակցում էր «Մշակին»): Մի լրագիր, որ իրան նպատակ է դրել հաշտարար լինել ազգի անջատված, թշնամացած և խորթացած անդամների մեջ, նրա պարտքն է լսել և հրատարակել յուրաքանչյուրի խոսքը: «Մշակի» մեջ կարող են գրել որպես լուսավորչական, այնպես էլ կաթոլիկ, բողոքական, մահմեդական և հունադավան հայերը, նա ազգային օրգան է և ոչ`եկեղեցական:
Մենք Ամիրխանյանցներին և դրանց նմաններին ազգի թշնամի չենք համարում, մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն զզվելի հայերին, որ հայերեն չեն խոսում, որ հայերեն չեն կարդում, որ Հայաստանի վրա չեն մտածում և, միայն տարին մի քանի անգամ հայոց եկեղեցին մտնելով, հայ քահանայի ձեռքից հաղորդություն են ընդունում և դրանով իրանց բոլոր պարտքը կատարած են համարում: Մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն կարճամիտ ազգասերներին, որ լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում: Ի՞նչ կլիներ այդ վերջինների կարծիքով, եթե հայերի մեծ մասը ժամանակին բողոքական կդառնային, կամ մի ուրիշ կրոն կընդունեին, իսկ ազգի փոքրամասնությունը միայն կմնար հավատարիմ լուսավորչական եկեղեցուն, ուրեմն այդ փոքրամասնությո՞ւնը միայն պիտի կազմեր մեր ազգությունը:
Մեզ ասում են, թե հայը լեզու չունի, թե հայը հայրենիք չունի, թե նրա լեզուն, հայրենիքը և ազգային բոլոր առանձնությունները բովանդակվում են միմիայն եկեղեցու մեջ, խլեցիր նրանից եկեղեցին, փոխեցիր նրա կրոնը, ազգությունը այն ժամանակ կքայքայվի: Մի այսպիսի կարծիք կարող են ունենալ հայ ազգի մասին տգետները միայն, որոնք խիստ նեղ և սահմանափակ հայացքով են նայում ազգային խնդրի վրա:
Եթե իսկապես հայը զրկված է իր ազգային լեզվից, զրկված է իր հայրենիքից, կորցրել է իր ցեղական առանձնահատկությունները և պահպանվում է միմիայն եկեղեցու գրկում, այն ժամանակ նրան ազգ պետք չի համարել, այլ պետք է համարել մի կրոնական աղանդ, որ մեռած է նույնիսկ եկեղեցու մեջ, որի մեջ ապաստան է գտել: Մի այսպիսի ազգի համար չարժե աշխատել, չարժե մտածել անգամ, որովհետև նա կքայքայվի, կլուծվի և կանհետանա զանազան ազգությունների մեջ, երբ իր պաշտպանության համար ուրիշ հիմք չունի, բացի կրոնը:
Բայց մեր հավատը մեծ է հայ ազգության վրա, մենք հավատում ենք, որ նա ունի հարուստ կլասիկական և կենդանի, նոր գրականական լեզու. Մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր պատմական հայրենիքը և տակավին բնակվում է իր հայրերի հողի վրա. Մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր որոշ ցեղական հատկությունները, որ դարերի ընթացքում չեն փոխվել, և վերջապես, մենք հավատում ենք, որ նա ունի իր հատուկ ազգային եկեղեցին: Լեզու, հայրենիք, եկեղեցի, ցեղական առանձնահատկություններ, ահա այն գլխավոր հիմունքները, որոնցով հավատացած ենք կպահպանվի մեր ազգությունը: Հարկավոր են և ուրիշ մի քանի պայմաններ, այդ, իհարկե, մեզանից ամեն մեկը հասկանում է, դրանց մասին ոչ կարող ենք և ոչ պետք ենք համարում խոսել:
«Մշակը» «Տարրական մտքեր» վերնագրով առաջնորդող հոդվածների մեջ արդեն բացատրեց այն հարցերը, թե մի ազգի պահպանության համար ինչ դեր են խաղում կրոնը, լեզուն և հայրենիքը, և թե դրանցից յուրաքանչյուրը որքան և ինչ չափով են նպաստում ազգի գոյության պահպանվելուն, երբ զանազան հանգամանքների պատճառով մինը կամ մյուսը փոփոխության են ենթարկվում: Մենք այսքանը բավական համարելով հարկավոր ենք տեսնում կրկին վերադառնալ այն հարցին, թե ի՞նչ շահ ունենք անդադար կրկնելով միևնույն հին երգը, թե լուսավորչական եկեղեցին մեր ազգի միակ հիմքն է, թե այդ եկեղեցուց դուրս ոչ փրկություն կա և ոչ` հայություն, թե բողոքական, կաթոլիկ, հունադավան և մահմեդական հայերը, եթե կամենում են մեզ հետ միանալ, պետք է կրկին վերադառնան դեպի իրենց մայրենի եկեղեցին, և այլ այսպիսի ցնդաբանություններ:
Այսպես կարող են մտածել այն մարդիկ միայն, որոնք չգիտեն մեր ազգի այժմյան վիճակը և տեղյակ չեն նրա ժամանակակից պահանջներին: Եվ ցավալին այն է, որ այսպես երկար ժամանակ մտածում էին մեր ազգի առաջնորդները: Պետք էր մի զորեղ դեպք, մի պատմական շոշափելի անհրաժեշտություն, որ դուրս բերեր մեր ժողովրդի առաջնորդներին հիշյալ մոլորություններից, ցույց տալ, թե որքան անհիմն են նրանք: Բարեբախտաբար այդ դեպքը տեղի ունեցավ: Քրիստոնյաների ազատության անունով ծագեց ռուս-թուրքական պատերազմը, և հայերը կարմիր արյան փոխարեն սև մելանը գործածելով , ստացան Սան-Ստեֆանոյի 16 և Բեռլինի ավագաժողովի 61-րդ հոդվածները: Վերջին հոդվածի տրամաբանության համեմատ, Թուրքիան պարտավորվում էր վերանորոգություններ մտցնել իր պետության «հայերով» բնակեցրած գավառների մեջ: Այստեղից ինքնըստինքյան ծագեց մի հարց. Ովքե՞ր են հայերը:
Մեր հին ազգասերների կարծիքով, հայերը միայն լուսավորչական էին, և Թուրքիան բարվոք համարեց այսպես ընդունել, հաշվեց լուսավորչականների թիվը, այն ևս փոքրացնելով և պատասխանեց Եվրոպային, թե իմ պետության մեջ հայերը այնքան չնչին փոքրամասնություն են կազմում, որ չարժե նրանց համար առանձին վերանորոգություններ անել: Պատասխանը, կրոնական կետից, մասամբ ճիշտ էր, և մեզանից ոչ ոք իրավունք չունի մեղադրել Թուրքիային, երբ նա օգուտ է քաղում իր տգիտությունից, երբ նա կրկնում է միևնույնը, ինչ որ մենք ենք ասում, թե բացի լուսավորչականներից ուրիշ հայ չկա:
«Մշակը» նախատեսում էր այդ բոլորը, նա գիտեր, թե ինչպիսի կորստաբեր հետևանքներ կարող է ունենալ Հայաստանի վերանորոգության մասին, երբ մենք կշարունակենք անդադար կրկնել, թե լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայութոյւն չկա: Եվ այդ իսկ պատճառով «Մշակը» բարձրացրեց կրոնի և ազգության խնդիրը:
Բեռլինի ավագաժողովի 61-րդ հոդվածը տվեց հայերին երկու արտոնություն` առաջին, որ Հայաստանում պետք է վերանորոգություններ մտցվեին, երկրոդ, որ հայերը կրոնական համայնքից Եվրոպայի առաջ ճանաչվեցան որպես ազգ:
Ի՞նչ է նշանակում` կրոնական համայնքից ճանաչվեցան որպես ազգ: Այդ նշանակում է`մի ցեղական ամբողջություն, որի մեջ կան և կարող են լինել զանազան կրոններ և եկեղեցիներ:
Այդ կոչմանը արժանի լինելու համար պետք էր ցույց տալ, որ դա իսկապես այդպես է, որ մենք ազգ ենք, և այդ ազգի մեջ կան զանազան եկեղեցիներ` լուսավորչական, բողոքական, կաթոլիկ, հունադավան և ,մահմեդական: Եվ այդ կազմակերպությունից ինքնըստինքյան պետք է առաջ գար կրոնական ներողամտությունը և համոզմունքի ազատությունը, որպեսզի ազգային միության գործը կատարյալ լինի:
«Մշակը» որ շատ առաջ քարոզում էր այդ ցանկալի միությունը, Բեռլինի դաշնագրից հետո ավելի եռանդոտ սկսեց արծարծել նրան, որովհետև այդ միության մեջ էր տեսնում ազգի փրկությունը և Հայաստանի բախտը ու ապագան: Բայց գտնվեցին մարդիկ, որ սկսեցին հակառակը քարոզել կամ մեր բռնած ընթացքը ծուռ ու սխալ կերպով բացատրել: Մենք այսպիսիների հետ գործ չունենք, մեր գործը մեր ազգի բարեկամների հետ է: Մենք անդադար պիտի մտրակենք այն չարագործներին, թե կաթոլիկ լինեին, թե լուսավորչական, թե բողոքական և թե մահմեդական, որոնք կրոնի պատճառով մեր ազգի միության գործի մեջ երկպառակություն են ձգում: Եվ մենք սիրով կհամբուրենք մեր այն եղբայրներին, առանց դիպչելու նրանց կրոնին, որոնք միայն հայության և Հայաստանի անունով կգործեն և հայ ազգի շահերը կպաշտպանեն:
Մենք մեկ ազգի որդիներ ենք, մենք միևնույն ընտանիքի զավակներն ենք: Կրոնը որ մի ժամանակ բաժանել էր մեզ, այժմ ազգի և հայրենիքի սերը պետք է միացնե: Կաթոլիկությունը, բողոքականությունը և մինչև անգամ մահմեդականությունը չեն զրկում հային հայ լինելուց, և ոչ էլ լուսավորչականությունը մեզ իրավունք է տալիս հայ կոչվել: Մենք հայ էինք երբ հեթանոս էինք, և հայ կմնանք, երբ հազար անգամ կփոխենք մեր կրոնը: Մեր ազգությունը չի կորչի, երբ պահպանված կլինեն այդ բոլոր պայմանները, ինչ որ պետք են, ինչ որ անհրաժեշտ են մի ազգի գոյության համար:
Րաֆֆի, «Երկերի ժողովածու», հատոր 11, Երևան 1991թ.
Մի դիտարկում: 19-րդ դարում, երբ չկար հայոց պետականություն, Րաֆֆին ընդգծում է լուսավորչական եկեղեցու ազգապահպան դերը: Սակայն նրա գրության տրամաբանությունը, «ժամանակի պահանջներով» առաջնորդվելու նրա մղումը հուշում են, որ այսօր, Րաֆֆին այդ դերը կվերապահեր Հայաստանի հանրապետությանը, և ոչ եկեղեցուն: Հենց պետությունը նկատի ունենալով է նա գրում, որ ազգության պահպանության համար. «հարկավոր են և ուրիշ մի քանի պայմաններ, այդ, իհարկե, մեզանից ամեն մեկը հասկանում է, դրանց մասին ոչ կարող ենք և ոչ պետք ենք համարում խոսել»:
Վահան Իշխանյան http://www.tert.am/blog/?p=3058
Комментариев нет:
Отправить комментарий