Հայության ժամանակակից խնդիրները կրոնական հարթության մեջ
Հայ ժողովրդի պատմության ընթացքում քաղաքական, պետական հարցերի կողքին, թերևս, ամենից շատ քննարկված ու վերլուծված խնդիրների շրջանակի մեջ են մտնում կրոնական, եկեղեցական ու աստվածաբանական բնույթի հարցերը:
Հայ ժողովրդի պատմության ընթացքում քաղաքական, պետական հարցերի կողքին, թերևս, ամենից շատ քննարկված ու վերլուծված խնդիրների շրջանակի մեջ են մտնում կրոնական, եկեղեցական ու աստվածաբանական բնույթի հարցերը: Դեռևս 5-րդ դարում Քաղկեդոնի «տիեզերաժողովի» արդյունքում տեղի ունեցած քաղկեդոնականների ու հակաքաղկեդոնականների բաժանումը պայմանավորեց հետագա ժամանակաշրջանի ոչ միայն եկեղեցակրոնական, այլ նաև քաղաքական կյանքի հետագա ընթացքը:
Հետագայում եկեղեցական կյանքում տեղի ունեցած բազմաթիվ այլ բաժանումներն էլ ավելի խորացրին ոչ միայն զուտ եկեղեցական կամ կրոնադավանաբանական տարբերությունները, այլև պայմանավորեցին ազգերի ու տարբեր էթնիկական խմբերի ինքնության ձևավորման ու տարբերակման գործընթացները: Այս գործընթացներից չէին կարող անմասն մնալ Հայ եկեղեցին և Հայ ժողովուրդը: 1054թ. արևմուտքում տեղի ունեցած Մեծ սխիզմը, իսկ հետագայում` ռեֆորմացիայի դարաշրջանում տեղի ունեցած եկեղեցական պառակտումն ուղղակի ազդեցություն ունեցան նաև հայ իրականության վրա:
Քրիստոնեական տարաբնույթ ուղղությունների ձևավորմանը զուգընթաց, արևմտյան եկեղեցական կառույցները սկսեցին առավել ակտիվ միսիոներական գործունեություն ծավալել հատկապես հայաբնակ շրջաններում` զուգահեռ օգտագործելով իսլամական միջավայրի ճնշման ազդեցությամբ պայմանավորված սոցիալ-հոգեբանական վիճակը, ինչպես նաև հայ ազգաբնակչության կրոնական կրթության պակասն ու քաղաքական իշխանության բացակայությունը: Քաղաքական, հասարակական, սոցիալական, կրոնական ու հոգևոր այդ անկայուն վիճակից էլ երբեմն օգտվում էին կաթոլիկ ու բողոքական քարոզիչները, որոնք ժամանակի ընթացքում ակտիվ քարոզչության շնորհիվ կարողացան մեծ թվով հետևորդներ ձեռք բերել հայ ազգաբնակչության շրջանում: Այս իմաստով մտադիր չենք վերլուծել այն պատճառները, որոնց ազդեցությամբ հայության մի ստվար հատված կրոնափոխ եղավ, քանի որ այդ պատճառների վերլուծությունը կարող է խիստ տարբեր լինել` ադապտացման հնարավորությունների օգտագործումից մինչև ֆիզիկական ոչնչացման վտանգին դիմակայելու միակ միջոց: Չնայած դրան, պետք է նշել, որ ուշ միջնադարյան եկեղեցական և քաղաքական պատմությունը հեղեղված է օտարերկրյա քարոզիչների մասին վկայող պատմություններով, ինչը հաճախ դիտվել է որպես ազգային միասնականությունը խաթարող և ազգային ինքնությանը սպառնալիք ներկայացնող լուրջ գործոն:
Հայության բազմաշերտությունն առավել խորացավ և ընդլայնվեց հատկապես Մեծ եղեռնից հետո, երբ հայության տարաբնույթ կրոնական շերտերը թողեցին հայրենի տները և ցրվեցին աշխարհով մեկ: Պետք է նկատել, որ այդ ժամանակահատվածում եվրոպական պետությունների ու կրոնաեկեղեցական կառույցների կողմից հայ բողոքականներին ու հայ կաթոլիկներին ցույց տրված ընդգծված վերաբերմունքը շատ դեպքերում էլ ավելի խորացրեց հայ առաքելականների և հայ ավետարանականների ու կաթոլիկների միջև տեղ գտած հակասություններն ու անտագոնիստական վերաբերմունքը1:
Ավելին, շատ դեպքերում Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներն ուղղակի մեղադրանքներ էին հնչեցնում այլակրոն հայերի նկատմամբ` դրա մեջ տեսնելով իրենց կոտորածների մեղսակիցների: Նման մոտեցումները ոչ միայն չէին նպաստում ազգային միասնականության կայացմանը, այլև առավել էին խորացնում տարաբնույթ կրոնական պատկանելություն ունեցող հայերի միասնական մոտեցումները հայությանը հուզող հարցերին: Ավելորդ է խոսել այստեղ մահմեդականացված հայերի մասին, որոնց հայ լինելն առհասարակ մերժվում էր հայ առաքելականների կողմից, քանի որ ավանդաբար Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդները միայն իրենց են համարում էթնիկ հայեր, իսկ այլադավանների հայ լինելն ընդհանրապես մերժում էին:
Հայ Առաքելական, Կաթոլիկ ու Ավետարանական եկեղեցիների հետ կապված հարցերում ավելորդ է խոսել կրոնադավանաբանական, կանոնական կամ ծիսական հարցերի վերաբերյալ, քանի որ եկեղեցիների միջև առկա տարբերությունները ոչ միայն մշտապես գոյություն են ունեցել, այլև իրենց տարբեր լինելու փաստով պայմանավորել են հայության նկատմամբ դիվերսիֆիկացված մոտեցումների բազմազանությունը: Չնայած կրոնական տարբերություններին, պետք է նշել, որ նշված եկեղեցիներն ունեն նաև կրոնադավանաբանական նմանություններ՝ կապված առաջին երեք Տիեզերաժողովների որոշումների ընդունման հետ (Նիկեա – 325թ., Կոստանդնուպոլիս – 381թ., Եփեսոս – 431թ.), ինչը հաճախ անտեսվում կամ էլ ստորադասվում է հետագա դարերում շարունակ խորացող տարբերություններին ու հակասություններին: Մյուս կողմից՝ կրոնական հարցերի արծարծումը կարող է միայն շինծու խնդիր հանդիսանալ և չի արտահայտում եկեղեցիների միջև առկա հարաբերությունների բնույթն ու դուրս է հայ ժողովրդին հուզող էական հարցերի համատեքստից: Ավելորդ չէ նշել նաև, որ Հայաստանի տարածքում բնակվող հայ կաթոլիկներից շատերը «ժառանգական կրոնական ինքնությամբ են կաթոլիկ, քան հավատքով»2: Նրանցից շատերը պատկերացում չունեն իրենց «ֆրանկ» անվանման իմաստաբանական արմատների մասին, Հայ եկեղեցու հետ դավանանքային հակասությունների ընկալում չունեն, իսկ հոգևոր պահանջների բավարարման համար հանգիստ դիմում են Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևորականների օգնությանը: Մյուս կողմից էլ՝ պետք է նշել, որ հայ ավետարանականներին հասարակության մեջ անվանել են «ընգլիզ»:
Այլ է խնդիրը հայ ավետարանականների պարագայում, որոնք արևմուտքից ստացած աջակցության շնորհիվ էլ առավել խորացրին իրենց հետևորդների կրոնական պատկանելության գիտակցումը` դրանով ուժեղացնելով կրոնական ինքնության դրսևորումները: Այս տեսանկյունից հոդվածում հիմնական շեշտադրում է կատարվելու ոչ թե կրոնական տարբերությունների կամ նմանությունների, այլ Սփյուռքում և Հայաստանի Հանրապետությունում ապրող հայ ժողովրդի ազգային միասնականության, ինքնության արժևորման, միասնական գործողություններ մշակելու, ազգային խնդիրներին միասնաբար արձագանքելու, համաշխարհային ու տեղական մարտահրավերներին արագ արձագանքելու և ազգային ճակատ կազմելու առումով: Այս տեսանկյունից տեղին է նկատում քաղաքագիտության դոկտոր Հայկ Քոթանջյանը` նշելով. «ՀՀ-ի և Սփյուռքի միջև հարաբերությունները շարունակում են դժվարություններ կրել` կապված Համաշխարհային հայության գլխավոր համակարգաստեղծ տարրերի` Ազգային պետության` ի դեմս Հայաստանի Հանրապետության և Սփյուռքի միջև արդյունավետ փոխշահագրգիռ մոդելի ձևավորման անհրաժեշտությունը չհասկանալու հետ»: Հայ ինքնության խնդիրների շոշափումը կրոնական հարթությունում
Ֆրեդերիկ Բարթն իր «Էթնիկ խմբերն ու սահմանները» աշխատության մեջ նոր մոտեցումներ է առաջ քաշում խմբային ինքնությունների համար և նախանշում այդ ինքնությունների սահմանները3: Հայ Առաքելական4, Կաթոլիկ և Ավետարանական5 եկեղեցիները յուրօրինակ խմբեր են ներկայացնում, որոնք ունեն իրենց բնորոշ ինքնությունը և դրանով իրենց առանձնացնում են այլ խմբերից, այդ թվում նաև հայ ժողովրդի այլ հատված ներկայացնող եկեղեցիներից: Մյուս կողմից՝ հայության կրոնական այս խմբերը ժամանակի ընթացքում ենթարկվել են տարբեր քաղաքական, տնտեսական, մշակութային ազդեցությունների, ինչն էլ հաճախ պայմանավորել է նրանց խմբերի սահմաններն ու ինքնության առանձնահատկությունները:
Комментариев нет:
Отправить комментарий